Tkanina z Bayeux

        Trudno podać dokładną datę powstania tkaniny, ponieważ autorzy analiz historycznych nie są co do niej zgodni. Jacek Soszyński wymienia lata 1066 – ’82, J. Flaming podaje lata 1073 – ’83, Alain Merot datę od 1077 do 1083. Można zatem przyjąć iż tkanina  powstała pomiędzy r.1066 a 1083r. Wśród badaczy istnieją także różnice co do miejsca powstania oraz autora tkaniny. Prawie na pewno wykonały ją kobiety – według legendy – damy dworu Matyldy, żony Wilhelma. Niektórzy uważają, że wykonała ją sama Matylda. Najprawdopodobniej  haft  powstał w którymś z warsztatów w Normandii lub Anglii. Najwięcej zwolenników ma teoria lokalizująca powstanie tkaniny w południowej Anglii, w Canterbury, za czym przemawia także zbieżność niektórych wizerunków na niej przedstawionych z ilustracjami zachowanymi w rękopisach wywodzących się z tego ośrodka.

       Tkanina prawdopodobnie powstała na  zamówienie Odona, przyrodniego brata Wilhelma Zdobywcy, biskupa Bayeux. Identyfikacja Odona jako zleceniodawcy dzieła wzięła się stąd , iż jego postać odgrywa prominentną rolę w scenach wyhaftowanych na płótnie.

       Tkanina mierzy 0,5 m x 73 m. ( Rolf Toman podaje, iż płótno ma 0,5 x 68m i przechowywane jest w Musee de la Reine Mathilde w Bayeux) Jest to wybielone, lniane płótno, na którym artysta wykonując całość projektu szkicował zarysy postaci i obiektów, po czym grupa hafciarek przystępowała do wypełniania konturów wełnianymi nićmi. Zastosowano pięć głównych kolorów oraz trzy pojawiające się sporadycznie. Podkład stanowi osiem zszytych ze sobą kawałków płótna. Przyjmuje się, że trzy ostatnie zostały utracone. Strata ta tłumaczona jest sposobem przechowywania całości, która normalnie spoczywała zrolowana w  belkę – w ten sposób fragmenty będące końcówką płótna były najbardziej narażone na zniszczenie. Tkanina przez stulecia przechowywana była w skarbcu katedry w Bayeux. Obecnie wystawiana jest w Centre Guillame-le-Conquerat w Bayeux.

       Zgodnie z kanonem epoki i propagandowymi intencjami autorów, tkanina z Bayeux jest moralitetem, czyli historią, której zadaniem jest podbudowanie moralne odbiorców, opowiadająca o przykładnie ukaranym wiarołomstwie Harolda II , który mimo iż ślubował wprowadzić na tron angielski Wilhelma, sam sięgnął po tą godność. Prawdopodobnie tkanina była wystawiana okazjonalnie na publiczny widok. Wystawieniom takim towarzyszył komentarz osoby znającej łacinę i historię.

        Jest to najważniejszy zabytek sztuki świeckiej w Europie. Stanowi także bogate źródło ikonograficzne epoki z której pochodzi. Ukazuje romańską modę, rodzaje spożywanego wówczas pokarmu, sposoby prowadzenia walki oraz szczegółowo ukazuje ówczesne uzbrojenie żołnierza.

                                                     

                                                                             Historia

Scena 1

Rok 1064. W królewskim pałacu Westminster Edward Wyznawca, Król Anglii od 1042, rozmawia ze swym bratankiem Haroldem II, Lordem Wessex. Po tej rozmowie Harold (postać z sokołem), podąża ze swymi sługami na południowe wybrzeże Anglii. Zmierzają wprost do Bosham w hrabstwie Sussex, Harolda rodzinnej posiadłości. W bordiurze tkaniny pojawiają się fantastyczne zwierzęta, które odtąd będą pojawiać się prawie we wszystkich scenach. Nad głową Edwarda widać lwa, zwierze królewskie, pojawiają się także Gryfy oraz postacie hybrydyczne.

Scena 2

Harold wraz ze swymi towarzyszami wchodzi do kościoła w Bosham aby pomodlić się o szczęśliwą podróż. W noc przed wyjazdem Harold ucztuje i żegna się z przyjaciółmi w jednej ze swych posiadłości w Bosham. Jego ludzie załadowują i sposobią okręt do podróży. Okręt Harolda płynie poprzez kanał La Manche. Z wysokości masztu jeden z marynarzy wypatruje lądu.

Scena 3

Następna scena ukazuje Ponthieu w pn. Normandii sa to ziemie należące do okrutnego hrabiego Guya, gdzie Harold trafił zniesiony prawdopodobnie przez niesprzyjający wiatr. Harold stoi na okręcie gotowy do wyjścia. Dopóki nie opuści pokładu jest otoczony przez żołnierzy hrabiego Guya. Na dole pojawia się stado zwierząt.

Scena 4

Harold zostaje więźniem, jednakże jest traktowany z szacunkiem; jedzie na koniu, na czele swojej świty z nieodmiennie towarzyszącym mu sokołem. W dolnej bordiurze ukazana jest prawdopodobnie scena polowania na co mogłyby wskazywać niesione na rękach drapieżne ptaki i psy myśliwskie. Polowanie było niegdyś popularną formą spędzania czasu i monarszą rozrywką.

 Scena5

Następne 3 fragmenty tkaniny kontynuują opowieść w odwrotnej kolejności. Dwaj posłowie przybywają od hrabiego Guya (postać siedząca na tronie)do księcia Wilhelma z wiadomością o pojmaniu Harolda. Na drugim planie odbywają się prace polowe, które wskazują na panującą porę roku  - jesień.  Pojawiają się także odlatujące na zimę ptaki.

Scena 6

W centrum widać pędzących posłańców. Do Wilhelma dociera wiadomość, że Guy pojmał Harolda. Hrabia spełnił rozkaz Wilhelma aby bezpośrednio po wylądowaniu zabrać przybysza do niego. Obaj poruszają się konno, trzymając na ramionach sokoły. Guy wskazuje na Harolda.. Widać scenę ukazującą polowanie. Psy chwytają jelenia. Poniżej są wizerunki nagiej kobiety i gołego mężczyzny

Scena 7

Wilhelm i Harold podążają wraz z żołnierzami do Rouen gdzie pierwszy z nich miał pałac. Nad głową Wilhelma znajdują się dwa lwy, symbole władzy królewskiej. Nie wiadomo dokładnie co oznacza mężczyzna w dolnej partii tkaniny, choć wygląda na kogoś kto uprawia ćwiczenia gimnastyczne. Pojawia się także postać Aelfgyvy, siostry Wilhelma. Prawdopodobnie Wilhelm chciał ją wydać za Harolda aby zacieśnić między sobą a Haroldem więzi i przybliżyć się w ten sposób do tronu w Anglii.

Scena 8

Harold towarzyszy Wilhelmowi i żołnierzom normańskim w wyprawie wojennej przeciwko zbuntowanemu księciu Bretanii Conanowi. Po drodze mijają Mont St. Michel, który znajduje się na granicy między Normandią a Bretanią. Aby dostać się do Bretanii zmuszeni są przedzierać się przez rzekę. Wojownicy trzymają swoje tarcze nad głowami aby ich nie zamoczyć. Niektórzy żołnierze toną w ruchomych piaskach- Harold ratuje ich. Poniżej widać wodne zwierzęta tj. ryby, rzeczne węże.

Scena 9

Żołnierze normandzcy atakują Dol siedzibę Conana. Książe ucieka z zamku na linie. Ścigając Conana Normanowie mijają Renes, stolicę Bretanii.

Scena 10

Normanowie pojmali Conana w Dinan. W trakcie bitwy walczący konno atakują lancami, a w tym samym czasie inni starają się podłożyć ogień pod pozycje broniących się. Conan zostaje pokonany. Chwilę później widzimy jak podaje klucze od Dinan Wilhelmowi na czubku lancy. W podzięce za pomoc w walce Wilhelm obdarzył Harolda szczególnymi honorami. Podarował mu pięknie wykonaną broń.

Scena 11

Obaj wojownicy wracając po potyczce do Normandii odwiedzają po drodze miasto Bayeux.

W szczytowym momencie opowieści Harold składa przysięgę na święte relikwie, obiecując wspomóc Wilhelma w jego staraniach o koronę. Harold w następnej scenie jest z powrotem wolny, wraca ze swoją flotą do Anglii.

Scena 12

Harold rozmawia z królem Edwardem. Król wygląda na zmęczonego i chorego, któremu zostało niewiele życia.

Scena 13

Król Edward umiera 5-go stycznia 1066r. Tkanina ukazuje moment jego śmierci i pogrzebu.

Widzimy procesję pogrzebową do Westminster Abbey. W górnej części widać Edwarda leżącego w łożu, rozmawiającego ze swymi najbliższymi  stronnikami, również z Haroldem i królową Edith. Obok nich pojawia się kostucha z gestem otwartych dłoni, serdecznie przyjmująca króla Edwarda do Królestwa Niebieskiego. Komiczne ukazywanie śmierci jest znamienne dla Średniowiecza w którym była ona chlebem powszednim. Świadczą o tym inne  przedstawienia z gat. Dance Macabre. Poniżej jest scena zgonu Edwarda. Dwóch  z możnowładców podaje Haroldowi koronę i topór, symbole władzy królewskiej.

Scena 14

Harold zostaje koronowany dzień po śmierci Edwarda, 6-go stycznia 1066 r. Nowy król siedzi na tronie trzymając w dłoniach insygnia władzy: berło i jabłko, otoczony możnymi, świtą i dworzanami. Po prawej stronie widać arcybiskupa Stiganta. W oddali lud wiwatujący na jego cześć. Natomiast na górze pojawia się kometa Halleya; ludzie zaczynają szeptać, że to zły znak dla nowego króla. Pojawienie się komety  interpretowane było niegdyś jako zwiastun nieszczęścia. Wiadomości o komecie docierają do Harolda. W bordiurze pojawiają się widma normańskich statków, zapowiedz niechybnej inwazji Wilhelma .

Scena 15

Ludzie Wilhelma czym prędzej śpieszą do Normandii na dwór króla aby powiadomić go o zgonie Edwarda oraz koronacji Harolda. Wilhelm wpada w furię spodziewał się bowiem, że zgodnie ze złożoną mu obietnicą tron Anglii będzie należał do niego. Harold jawi się tu jako bezprawny uzurpator. Wilhelm decyduje się zaatakować królestwo Anglii i czyni pierwsze przygotowania do wojny. Po raz pierwszy pojawia się przyrodni brat Wilhelma, biskup Bayeux, Odo.

Scena 16

Wojownicy Wilhelma przygotowują się do inwazji. Cieśle ścinają drzewa i tną je na bale i deski potrzebne do budowy okrętów. Inni rzemieślnicy ciągną drewno na brzeg.

Scena 17

Na okręt zabierane są: żywność i woda. Także broń: kolczugi, hełmy, lance, miecze. A także konie. Widać jak wyglądało uzbrojenia XI wiecznego wojownika.    

Scena 18

Wilhelm wiedzie swą armię do okrętów, po czym wyprawa wyrusza w stronę wyspy. Autor tkaniny słusznie zauważył złudzenie polegające na tym, że im dalej od nas leży przedmiot tym bardziej sprawia ważenie mniejszego. Widać to w sposobie przedstawienia okrętów.

Scena 19

Widać okręty wypełnione żołnierzami i końmi. Wilhelm płynie na okręcie zwanym Mora, zakupionym przez jego małżonkę, Matyldę.

Scena 20

Normandzka armada osiągnęła angielski brzeg 28 września w Pevensey. Żołnierze wprost z okrętów podążają w stronę Hastings po drodze gromadząc zapasy.

Scena 21

Żołnierze sporządzają sobie ucztę pod gołym niebem. Widać rożna a na nich piekące się różne rodzaje mięsiwa i kucharzy przygotowujących przeróżne potrawy na specjalnie przygotowanych paleniskach. Wilhelm zasiada przy uczcie wraz ze swymi notablami. Biskup Odo błogosławi pokarm. Słudzy nakładają jadło na tace i roznoszą biesiadnikom.

Scena 22

Książe Wilhelm pokazany jest podczas rozmowy ze swoimi przybranymi braćmi biskupem, Odonem i Robertem. Swoisty typ zamku zostaje zbudowany aby umocnić pozycję normańskich najeźdźców. Posłaniec przynosi Wilhelmowi wiadomość o zbliżającej się armii Harolda. Z prawej strony kobieta z dzieckiem uchodzi z domu, który został splądrowany i podpalony przez wojaków Wilhelma.

Scena23

Rankiem w dniu bitwy, 14-go października 1066r. Wilhelm, w pełnej zbroi, dosiada swego wierzchowca. Normańska jazda galopuje przed frontem angielskich wojsk Harolda.

Scena24

Wilhelm ukazany jest dwukrotnie: pierwszy raz konno na czele swoich wojsk, następnie po prawej stronie jako pytający sługę Odona, Vitalisa czy widziano w pobliżu wrogie wojska.

Scena 25

Scena ta ukazuje angielska stronę. Zwiadowca ostrzega Harolda przed zbliżającymi się Normanami. Wilhelm z berłem w ręce, wygłasza mowę zagrzewającą żołnierzy do walki.

Scena 26

Normanowie zaczynają szarżę na pozycję Harolda. Bitwa rozpoczęta.

Scena 27

Wokół widać pełno strzał i włóczni. Angielska piechota stara się osłaniać „murem tarcz”. Normanowie atakują zacięcie z obu skrzydeł. W szeregach normańskich do walki używa się jazdy natomiast wśród Anglosasów nadal przeważa piechota. Dolna bordiura wypełniona jest wizerunkami ciał poległych.

Scena 28

Trwa zacięta i krwawa walka. Obaj bracia Harolda tracą życie.

Scena 29

Bitwa rozszalała się na dobre. Ludzie i konie miażdżeni są na ziemi, dolne sceny ukazują ogrom zniszczeń i potworne żniwo śmierci.

Scena 30

 Po upadku z konia Wilhelm zdejmuje hełm odkrywając twarz, tym samym pokazując żołnierzom, że jest  żyw i zdolny do walki. Biskup Odo pojawia się w centrum bitwy i walczy wymachując maczugą, jednocześnie zagrzewając do walki żołnierzy. Odo używa maczugi ponieważ jako biskup nie może przelewać ludzkiej krwi. Poniżej widać oddział łuczników.

Scena 31

Pojawia się najbardziej znana scena z tkaniny. Jest to śmierć Harolda. Zostaje trafiony strzałą w oko a później dobity mieczem przez normańskiego żołnierza. Nie wiadomo czy rzeczywiście Harold zginął w taki sposób. Wiadomo jednak, że oślepienie było karą zadawaną wiarołomcom. Zatem pojawia się tu motyw kary bożej, która dosięgnie każdego kto ośmiela się łamać przysięgę. Los czy też Bóg pokierował tak strzałą aby ugodziła ona Harolda w oko tym samym karząc go oślepieniem. Poniżej głównej sceny żołnierze ściągają z poległych kolczatki.

           

Scena 32

Wraz ze śmiercią Harolda bitwa dobiega końca. Zwycięscy Normanowie ścigają uciekających z pola bitwy Anglików.  W bordiurze widać rozczłonkowane ciała żołnierzy. Niestety finałowa scena tkaniny zaginęła ale przypuszczalnie przedstawia ona koronację Wilhelma w Londynie 25 grudnia 1066 r.

                                                               Inne dzieła tego typu

        Średniowieczne teksty wspominają o innych przykładach narracji wizualnej tego typu co Tkanina z Bayeux. Niestety żadne z takich tekstyliów nie zachowało się do dziś. Niemniej świadczy to o tym, że tego rodzaju twórczość spełniała podobne funkcje jak znane nam z czasów nowożytnych np. film lub komiks. Opowiadały one graficznie wybrany fragment historii lecz do jej pełnego zrozumienia potrzebny był komentarz ustny lub pisemny. Tak jak w komiksie, tekst spełniał jedynie funkcję pomocniczą tj. dopełniał obraz a nie odwrotnie. Sceny przedstawiano chronologicznie w porządku przyczynowo-skutkowym. Podobnie jak w filmie, stosowano technikę stop- klatki pozwalającą uchwycić kolejne fazy ruchu i zaprezentować szybkie przemieszczanie się wybranych obiektów. Tkanina ta jest wartościowa nie tylko z powodu nowatorskiego sposobu narracji ale także z poprzez technikę jaką została wykonana. Haft właśnie w średniowieczu przeżywał swój „złoty okres”, czego opona królowej Matyldy jest najlepszym przykładem. Uwagę przykuwają także staranność wykonania detalu. Prezentowane postaci są indywidualizowane i posiadają charakterystyczne cechy czy atrybuty. Można na przykład odróżnić „brodatych” Anglików od „ogolonych” Normanów. Różnice widać także chociażby w sposobie przedstawiania twarzy „głównych bohaterów”: Harolda, Edwarda i Wilhelma. Tkanina z Bayeux dostarcza wielu cennych informacji o epoce z której pochodzi dlatego jest bezcennym zabytkiem sztuki świeckiej w Europie.

                                                        Bibliografia

Michał Ałpatow – Historia Sztuki T.2, Arkady

Hugo Honour, John Flaming – Histora Sztuki Świata, Arkady

Alain Merot – Historia Sztuki 1000 – 2000, Arkady

Jacek Soszyński - Hastings 1066, Bellona